लेखकः – विद्वान् नरसिंह भट्टः
(प्रतिक्रियां दातुं शक्यते : lekhana@ayvm.in)
'भा'-प्रकाशाधारिता अस्माकं राज्यव्यवस्था । अत एवास्माकं देशः भारतम् इति विख्यातम् । राज्ये राजा प्रधानः । तमनुसरन्ति निखिला जनाः । 'राजृ-दीप्तौ' इत्यर्थकेन धातुना 'राजा' इति पदस्य व्युत्पत्तिः। दीप्तिः, प्रकाशस्वरूपः राजा भवति । प्रकाशः स्वतः प्रकाशः तथैव परप्रकाशकोऽपि । यथा शरीरे आत्मा एव प्रधानः तथैव राज्ये राजा प्रधानो भवति । सनातनार्षपरम्पारा एतादृशशरीरराज्यमवलम्ब्य राज्यव्यस्थामकारि ।
"एतद्राज्यं नान्यदस्तीह राज्यं आत्मैव राजा विदितो यथावत्" इतिरीत्या यथा अस्य शरीरस्य राजा आत्मा भवति तथैव अस्य देशस्य राजापि आत्मप्रतिनिधिभूत एव भवति । आत्मनः आज्ञामनुल्लङ्घ्य सर्वाणि अङ्गानि स्वेस्वे कर्मण्यभिरमन्ते । यदा प्रधानस्यात्मनः विरुद्धकर्माणि कुर्वन्ति तदा तेषामस्तित्वे हानिः सम्पद्येत । अतः आत्मनः मनसा, मनसः इन्द्रियेण, इन्द्रियस्य अर्थेन सामरस्यं यदा भवति तदैव शरीरस्य स्वास्थ्यं भवति । अन्यथा अस्वस्थता इति व्यवहारः । एवमेव राज्येऽपि राज्ञः शासनमनुसरन्तः सर्वे अधिकारिणः स्वनियोजितकार्यतत्पराः चेत् तदा राज्यस्य सुभिक्षता सम्भवति । तर्हि तत्कथं साधनीयमिति किञ्चिज्जानीमः ।
राजा सर्वविद्यासम्पन्नः सुशिक्षितो भवेत् । राजा लोकव्यवहारे समर्थः सन् अलौकिकव्यवहारे च स्वप्रजाभ्यः आदर्शः भवेत् । यदा राजा धर्मे मतिमान् भवति स सर्वेषां प्रियो भवति । स न्यायान्यायौ कर्तव्याकर्तव्ये युक्तायुक्तौ च जानाति । तादृशेन राज्ञा उत्तमराज्यपालनं निरीक्षितुं शक्नुमः । स राजा ऋषितुल्यः भूत्वा राजर्षिपदवीम् अवाप्नोति । 'राजा विष्णुवत्पूज्यः' "न अविष्णुः पृथिवीपतिः' इत्यादिप्रसिद्धोक्तयः एतादृशेषु भूपालेषु सार्थक्यं भजन्ते । अस्माकम् इतिहासे एतादृशाः नृपाः चिरप्रतिष्ठाम् अलभन्त । कदाचिद् वयं ब्रूमः यद् अस्माकं देशस्य 'भारतम्' इति प्रसिद्द्धिकारणं कश्चनः 'भरत' इति ख्यातनाम एव इति ।
कः राजा भवितुमर्हतीति कालिदासः स्वविरचितनाटके अभिज्ञानशाकुन्तले एवमभिप्रैति- "स्वसुखनिरभिलाषः खिद्यसे लोकहेतोः प्रतिदिनमथवा ते वृत्तिरेवं विधैव ।
अनुभवति हि मूर्ध्ना पादपस्तीव्रमुष्णं शमयति परितापं छायया संश्रितानाम् ॥" इति ।
यथा वृक्षः सूर्यस्य तापमनुभवन् श्रान्त्या परितप्तानां छायाभिलाषिणां दुःखं प्रशमयति तथैव राजा रात्रिंदिवं स्वसुखं त्यजन् प्रजानां दुःखं दूरीकरोति । अतः प्रजारक्षणमेव तस्य आद्यं कर्तव्यं भवति । अष्टाङ्गयोगविज्ञानमन्दिरस्य अध्यक्षाः श्रीरङ्गमहागुरवः सदा एवं कथयन्ति स्म यद्- " देशस्य रक्षणार्थं राजा आवश्यकः । स राजा न केवलः इन्द्रियारामः अपि तु आत्मारामोऽपि भवेत् । अत एवोक्तम् 'आत्मवान् राजा'- यः आत्मवान् (आत्मगुणसम्पन्नः जितेन्द्रियः) स राजा भवितुमर्हति" इति ।